اخوان الصفا؛ جمعیت سرّی فلسفی ـ عرفانی
اخوان الصفا ، یک جمعیت سرّی فلسفی ـ عرفانی بودند که در سده چهارم هجری که دوره شکوفایی علم و فرهنگ نیز بود، ظهور کردند و بنیانگذار نهضتی شدند که به عنوان یکی از نهضت های مهم فکری ـ سیاسی شناخته شد.
با توجه به اینکه اخوان الصفا فعالیت های خودشان را به صورت مخفیانه و زیر زمینی انجام می دادند، هویت آنها مشخص نبوده و در تاریخ نیز نظر قطعی و روشنی درباره این گروه وجود ندارد، و همواره هویت آنها، مذهب آنها، تعداد آنها و رهبران آنها میدان بحث و گمانه زنی بوده است.
اخوان الصفا یکی از گروه های اندیشمند قرن چهارم هجری قمری بودند که بی شک نهضت شان در زمینه فکری و سیاسی ، یکی از نهضت های مهم سده چهارم هجری است. آنها با هدف نزدیک کردن فلسفه یونان با دین اسلام، در صدد بوجود آوردن تحول فکری در جامعه بودند و تنها راه سعادت انسان را نیز پیروی از مکتب خود می دانستند. سهم این گروه در رشد و شکوفایی فرهنگ اسلامی، با توجه به باقی ماندن ۵۲ رساله از آنهادر موضوعات مختلف، قابل اعتنا و غیر قابل انکار است. این گروه، از گروه های شیعی بودند که به صورت مخفیانه و تشکیلات زیر زمینی فعالیت های خودشان را دنبال می کردند و همین باعث شده تا دیگران نسبت به شناخت اعضاء و رهبران این انجمن با مشکلاتی مواجه شوند و درباره هویت آنها دچار اختلاف نظر گردند. نوشته حاضر تحقیقی مختصر در جهت شناخت نویسندگان رسائل اخوان الصفا می باشد.
این جمعیت که به باور برخی تاریخ نگاران، همه ایرانی بودند، علاوه بر اینکه بسیار دوستانه و برادرانه با هم زندگی می کردند، با هم فکری یکدیگر به یک نوع مسلک فکری رسیده بودند و سعادت بشری را در طی کردن این مسیر می دانستند، آنها با هدف غفلت زدایی از جامعه دوران خود و همچنین آشنایی هر چه بیشتر دیگران با مرام و مسلک خودشان، اقدام به نوشتن مقالاتی در موضوعات مختلف بدون ذکر نویسنده کردند و آنها را در یک مجموعه دایره المعارفی با نام «رسائل اخوان الصفا» گرد آوری و در دسترس دیگران قرار دادند.
پیدایش انجمن سرّی اخوان الصفا بدون تردید، یکی از رویدادهای مهم فکری و فرهنگی سده چهارم هجری قمری است. این انجمن با هدف زدودن هر گونه تضاد و تعارض بین فلسفه یونان و مبانی دین اسلام، دست به قلم برده و بیش از ۵۰ رساله در موضوعات مختلف در این باره نوشتند. اخوان الصفا در این رساله ها تلاش فراوانی در نزدیک کردن فلسفه یونان و دین اسلام انجام دادند . اما یکی از مسائل مهم در مورد این گروه، این است که آنها تمامی فعالیت های خودشان را به صورت مخفیانه و زیر زمینی انجام می دادند و عمدا از افشای هویت خود امتناع کرده اند و لذا هویت نویسندگان این رسائل طی قرنهای گذشته همواره محل پرسش برای محققان بوده است که این رسائل محصول چه کسانی است؟ آنها چند نفر بوده اند؟ دارای چه مذهبی بوده اند؟ آیا شیعه اثنا عشری بوده اند و یا شیعه اسماعیلی و یا گروهی از اندیشمندان و متفکران دیگر فرق اسلامی؟ هر چند بعضا محققان وپژوهشگران سعی کرده اند تا با تکیه بر گزارش های منابع تاریخی، این ابهام و آشفتگی را رفع کنند ، اما به رغم پژوهش های فراوان، باز هم این آشفتگی در میان پژوهشگران به چشم می خورد.
در این نوشتار سعی شده بعد از بیان شرایط تاریخی و سیاسی انجمن اخوان الصفا، به معرفی اجمالی از رسائل نوشته شده توسط این انجمن پرداخته و با تکیه بر منابع تا جایی که امکان دارد به هویت ، اعضا و اهداف این انجمن و راز مخفی بودن آنها اشاراتی داشته باشیم.
